Veelvoorkomende mythes en interessante feiten over vleermuizen

Vleermuizen zijn een van de meest mysterieuze en verkeerd begrepen wezens op onze planeet. Deze nachtelijke vliegende zoogdieren bevolkten het luchtruim van de aarde al tientallen miljoenen jaren geleden. Volgens paleontologen lijken moderne vleermuizen in veel opzichten op hun oude voorouders, die meer dan 50 miljoen jaar geleden vlogen. Toch is in de loop der eeuwen in het collectieve bewustzijn het beeld ontstaan van de vleermuis als iets angstaanjagends en sinister.

Horrorfilms en -literatuur hebben hen met succes de rol van “nachtwezens” toegedicht: denk maar aan de klassieke Dracula die in een vleermuis verandert, of aan de talloze vampierfilms waarin een silhouet met fladderende vleugels uit de duisternis opduikt. Hierdoor denken veel mensen nog steeds dat deze wezens bloed drinken, mensen aanvallen en over mystieke “vampierkrachten” beschikken.

In werkelijkheid zijn de meeste opvattingen over vleermuizen niet meer dan mythes. In dit artikel bespreken we de meest voorkomende.

Mythe 1: Vleermuizen zijn ratten met vleugels

Een van de meest voorkomende misvattingen is dat vleermuizen verwant zouden zijn aan muizen of andere knaagdieren. In werkelijkheid zijn hun naaste “verwanten” — hoe vreemd het ook klinkt — primaten, waartoe ook de mens behoort.

Mythe 2: Vleermuizen zijn blind

Een wijdverspreide volksmythe beweert dat vleermuizen nauwelijks iets zien en “blindelings” vliegen. Dat klopt niet. Deze dieren hebben goed zicht, vooral de zogeheten “vliegende vossen”, waarvan het zicht tien keer scherper is dan dat van mensen. Maar hun grootste superkracht is echolocatie. Door ultrasone signalen uit te zenden en de echo’s op te vangen, kunnen vleermuizen zelfs in volledige duisternis met ongelooflijke precisie “zien”. Ze kunnen de kleinste objecten onderscheiden, zoals insecten in de lucht of rimpelingen op het wateroppervlak veroorzaakt door visbewegingen.

Dit fenomeen werd voor het eerst bestudeerd in de 18e eeuw door de Italiaanse wetenschapper Lazzaro Spallanzani. In de 20e eeuw bevestigden Amerikaanse onderzoekers Donald Griffin en Robert Galambos dat veel vleermuissoorten zich niet op zicht oriënteren, maar via echolocatie — net als moderne onderzeeërs.

Mythe 3: Alle vleermuizen drinken bloed

Van de meer dan 1.400 vleermuissoorten zijn er slechts drie die daadwerkelijk bloed drinken. Dit zijn de zogenaamde echte vampiers (Desmodontinae), die in de tropen van Amerika voorkomen. Ze zijn klein, wegen ongeveer 30 gram, en vallen hun prooi niet vanuit de lucht aan zoals in films, maar sluipen over de grond naar hun slachtoffer toe. Een vampier maakt een oppervlakkige snede en likt het bloed op. Zijn speeksel bevat een pijnstiller en een antistollingsmiddel — zodat het slachtoffer de beet niet voelt en het bloed niet stolt.

Maar zelfs deze vampiers vallen zelden mensen aan en zijn in gevangenschap makkelijk te temmen. De overige vleermuizen voeden zich met insecten, fruit, nectar of zelfs kleine dieren — en hebben totaal geen interesse in bloed.

Mythe 4: Vleermuizen kunnen in je haar vliegen

Dit is een hardnekkig volksgeloof dat echter niet op feiten is gebaseerd. Hun echolocatie is zo precies dat ze zelfs een dunne draad in totale duisternis kunnen waarnemen en ontwijken. Ter vergelijking: een menselijk haar is ongeveer 0,1 mm dik. Voor de sonar van een vleermuis is dat bijna geen obstakel. Hun “radar” stelt hen zelfs in staat om kleine insecten zoals muggen te detecteren. De kans dat een vleermuis een mensenhoofd over het hoofd ziet, is praktisch nul — het is een groot object dat het dier zeker herkent en ontwijkt.

In werkelijkheid lijkt het soms alsof een vleermuis doelbewust op iemands gezicht of haar afvliegt, maar meestal is het volgende aan de hand: het nachtdier jaagt op insecten die rond een persoon zwermen (zoals muggen of knutten bij een lantaarn), en kan dan vrij dicht naderen. Plotselinge bewegingen van een kleine donkere schaduw in de buurt van je hoofd kunnen mensen laten schrikken — en zo ontstaat de mythe dat een vleermuis “bijna in je haar vloog”. Maar in werkelijkheid jaagt het dier gewoon op zijn prooi en wijkt het op het laatste moment altijd uit.

Waarom hangen vleermuizen ondersteboven?

Een van de meest opvallende eigenaardigheden van vleermuizen is hun rusthouding: ondersteboven hangend. Vrijwel alle vleermuizen slapen en rusten hangend aan hun achterpoten, vaak in trossen aan plafonds van grotten of onder daken. Voor ons ziet dat vreemd uit, dus is het logisch dat er vragen over ontstaan. Toch is het geen eigenaardigheid, maar een evolutionaire noodzaak.

Ten eerste moeten vleermuizen van een hoogte opstijgen. In tegenstelling tot vogels, die met een vleugelslag van de grond kunnen opstijgen, laat de lichaamsbouw van een vleermuis dit niet toe. Hun vleugels zijn tere vliezen die niet meteen een krachtige luchtstoot kunnen geven, en hun achterpoten zijn te zwak om op te staan of te lopen. De gewoonte om ondersteboven te hangen maakt een directe vlucht mogelijk: ze laten simpelweg los en glijden meteen naar voren.

Ten tweede stelt deze houding vleermuizen in staat om veilige schuilplaatsen te benutten die voor de meeste roofdieren onbereikbaar zijn. Weinig roofdieren kunnen immers tot aan het plafond van een grot of tot aan een dunne tak in de boomtop klimmen. Vleermuizen die hoog onder het gewelf hangen, zijn goed beschermd tegen de meeste vijanden.

De anatomie van vleermuizen is tenslotte perfect aangepast aan het hangen. Als een mens of een ander dier probeert ondersteboven te hangen, verkrampen de spieren al snel — het is niet lang vol te houden. Maar een vleermuis kan slapen zonder enige inspanning, terwijl ze zich met haar klauwen aan een uitsteeksel vasthaakt. Het geheim zit in de speciale structuur van hun poten en pezen: wanneer een vleermuis haar vleugels inklapt en zich ontspant, sluiten de klauwen van de achterpoten zich automatisch en grijpen stevig vast. Ze hoeft geen moeite te doen om te blijven hangen — de pezen en banden fixeren haar positie. Het lijkt op een “natuurlijke karabijnhaak”: vasthaken en blijven hangen. Zo effectief, dat het lichaam van een vleermuis zelfs na de dood nog enige tijd blijft hangen, totdat het door de wind of een soortgenoot wordt losgeschud.

Wat is het nut van vleermuizen?

Op het eerste gezicht lijken deze wezens nutteloos of zelfs onaangename buren van de mens. Maar wetenschappers en ecologen beweren het tegenovergestelde: vleermuizen spelen een enorme rol in de natuur en voor de mens. Enkele voorbeelden:

• Bestrijding van plagen. Vleermuizen zijn van groot nut voor de landbouw en ecosystemen doordat ze enorme aantallen schadelijke insecten vernietigen. Insectenetende soorten (de meerderheid) eten elke nacht honderden tot duizenden insecten per dier.
• Bestuiving van planten. Honderden tropische vleermuissoorten voeden zich met nectar, stuifmeel en fruit. Deze gevleugelde “tuiniers” spelen een grote rol in de bestuiving van planten en de verspreiding van zaden. Volgens biologen worden wereldwijd meer dan 500 plantensoorten bestoven door vleermuizen. Hieronder bevinden zich ook belangrijke gewassen voor de mens: bijvoorbeeld verschillende soorten bananen, mango, guave, vijgen, cashew, avocado, en ook de beroemde agave — de plant waaruit tequila wordt gemaakt.
• Verspreiding van zaden. Vruchtetende vleermuizen verspreiden plantenzaden over grote afstanden, waardoor ecosystemen zich kunnen herstellen en uitbreiden — vooral belangrijk in tropische regenwouden, waar vleermuizen een cruciale rol spelen in het herbebossingsproces.
• Bijdrage aan wetenschap en geneeskunde. Vleermuizen staan onder nauwlettend toezicht van wetenschappers — en niet zonder reden. Door hun unieke immuunsysteem te bestuderen proberen biologen te begrijpen hoe deze dieren virussen kunnen dragen zonder zelf ziek te worden (vleermuizen zijn immers natuurlijke dragers van bepaalde virussen, waaronder coronavirussen en hondsdolheid, maar worden zelden zelf ziek). Hun vermogen tot echolocatie inspireerde ingenieurs bij de ontwikkeling van sonar- en navigatiesystemen — technologieën die op ultrasoon geluid zijn gebaseerd en grotendeels dankzij ontdekkingen in de speleobiologie zijn ontwikkeld. Zoals eerder vermeld, wordt een stof uit het speeksel van vampiers — draculine — getest als mogelijk medicijn tegen trombose.

Interessante feiten over vleermuizen

1. In een grot in het noorden van Mexico leven tegelijk 2 miljoen vleermuisjongen. Ondanks de enorme menigte vindt elke moeder haar jong terug aan de hand van geur en geluid.
2. In Texas (VS) leeft in de Braken-grot een kolonie Mexicaanse vleermuizen van tot wel 20 miljoen dieren. Volgens wetenschappers eet deze kolonie dagelijks ongeveer 250 ton insecten. In de zomer vernietigen vleermuizen in de staat Texas alleen al tienduizenden tonnen insecten, waaronder veel landbouwplagen. Hierdoor besparen boeren miljarden dollars op pesticiden en behouden ze hun oogsten.
3. Op het eiland Curaçao in de Caraïben hebben mensen in het midden van de 20e eeuw vrijwel alle vleermuizen uitgeroeid. Daarna constateerden botanici een sterke daling in de opbrengst van bepaalde cactussoorten: de ene soort produceerde 90% minder vruchten en een andere stopte helemaal met vruchtvorming. Het bleek dat deze cactussen uitsluitend door vleermuizen werden bestoven. Hun afwezigheid had niet alleen gevolgen voor de planten zelf, maar ook voor het hele ecosysteem van het eiland — cactusvruchten zijn immers een voedselbron voor vogels en landdieren in het droge seizoen. Dit voorval toonde duidelijk aan hoe nauw vleermuizen verbonden zijn met de gezondheid van ecosystemen. Tegenwoordig neemt men op Curaçao maatregelen om vleermuizen te beschermen en terug te brengen, omdat hun belang wordt erkend.
4. Sommige vleermuissoorten leggen ongelooflijk lange afstanden af. De zuidoost-Australische opvouwbare vleermuis vliegt bijvoorbeeld tot 150 kilometer per nacht op zoek naar voedsel, ondanks haar kleine formaat — ongeveer zo groot als een luciferdoosje.
5. De Braziliaanse vleermuis Tadarida brasiliensis wordt beschouwd als het snelste zoogdier in horizontale vlucht, met snelheden van meer dan 160 km/u.
6. Vleermuizen hebben een zeer snelle stofwisseling. De langtongige vleermuis Glossophaga soricina, die verwant is aan spitsmuizen, kan fruit en nectar in 20 minuten verteren — zo behoudt hij voldoende energie voor actief vliegen.
7. Vleermuizen komen voor in vrijwel alle delen van de wereld, met uitzondering van enkele afgelegen eilanden en poolgebieden. Er zijn meer dan 1.400 vleermuissoorten, wat hen de op één na grootste orde van zoogdieren maakt — na de knaagdieren.

Vleermuizen zijn geen monsters uit griezelverhalen, maar waardevolle en complexe wezens zonder wie de ecosystemen van onze planeet uit balans zouden raken. Ze vormen geen bedreiging voor de mens en leveren tegelijkertijd enorm veel nut op.