Powszechne mity i ciekawe fakty o nietoperzach

Nietoperze to jedne z najbardziej zagadkowych i niezrozumianych stworzeń na naszej planecie. Te nocne, latające ssaki zamieszkiwały niebo Ziemi już dziesiątki milionów lat temu. Według paleontologów współczesne nietoperze w dużej mierze przypominają swoich starożytnych przodków, którzy latali ponad 50 milionów lat temu. Jednak przez tysiąclecia w świadomości ludzi utrwalił się obraz nietoperza jako czegoś przerażającego i złowieszczego.

Kino i literatura grozy skutecznie przypisały im rolę „istot nocy”: wystarczy przypomnieć klasycznego Drakulę, zmieniającego się w nietoperza, czy niezliczone filmy o wampirach, w których z ciemności wyłania się trzepoczący sylwetką cień. W rezultacie wielu ludzi nadal wierzy, że te stworzenia piją krew, atakują ludzi i posiadają mistyczne „wampirze” zdolności.

W rzeczywistości większość wyobrażeń o nietoperzach to tylko mity. W tym artykule przyjrzymy się tym najbardziej rozpowszechnionym.

Mit 1: Nietoperze to szczury ze skrzydłami

Jednym z najczęstszych błędów jest przekonanie, że nietoperze są spokrewnione z myszami lub innymi gryzoniami. W rzeczywistości ich najbliżsi „krewni”, choć może się to wydawać dziwne, to naczelne – do których należy również człowiek.

Mit 2: Nietoperze są ślepe

Popularny mit głosi, że nietoperze prawie nic nie widzą i latają „po omacku”. W rzeczywistości to nieprawda. Te zwierzęta widzą dobrze, zwłaszcza tzw. „latające lisy”, których wzrok jest dziesięć razy ostrzejszy niż ludzki. Ich największą supermocą jest jednak echolokacja. Wydając ultradźwiękowe sygnały i odbierając ich echo, nietoperze z niesamowitą precyzją „widzą” nawet w całkowitej ciemności. Potrafią rozróżnić najmniejsze obiekty, takie jak owady w powietrzu czy zmarszczki na wodzie powodowane ruchem ryb.

Ten fenomen po raz pierwszy badał w XVIII wieku włoski uczony Lazzaro Spallanzani, a w XX wieku amerykańscy naukowcy Donald Griffin i Robert Galambos potwierdzili, że wiele gatunków nietoperzy orientuje się w przestrzeni nie dzięki wzrokowi, lecz echolokacji – podobnie jak współczesne okręty podwodne.

Mit 3: Wszystkie nietoperze piją krew

Spośród ponad 1400 gatunków nietoperzy tylko trzy rzeczywiście żywią się krwią. To tzw. prawdziwe wampiry (desmodusy), żyjące w tropikach Ameryki. Są niewielkie, ważą około 30 gramów i nie atakują z powietrza, jak w filmach, lecz podkradają się do zwierzęcia od ziemi. Wampir wykonuje płytkie nacięcie i zlizuje krew. Jego ślina zawiera środek znieczulający i antykoagulant – aby ofiara nie poczuła ukąszenia i krew nie krzepła.

Jednak nawet te wampiry rzadko atakują ludzi i łatwo dają się oswoić w niewoli. Pozostałe nietoperze żywią się owadami, owocami, nektarem lub nawet drobnymi zwierzętami – i w ogóle nie interesują się krwią.

Mit 4: Nietoperze mogą wplątać się we włosy

To utrwalone ludowe przekonanie, ale nie ma nic wspólnego z rzeczywistością. Ich echolokacja jest tak precyzyjna, że pozwala im zauważyć i ominąć nawet cienki drut w całkowitej ciemności. Dla porównania: grubość ludzkiego włosa to około 0,1 mm. Dla sonaru nietoperza to niemal niewidoczna przeszkoda, a mimo to ich „radar” pozwala wykrywać nawet najmniejsze owady, takie jak komary. Szansa, że nietoperz nie zauważy ludzkiej głowy na swojej drodze, jest praktycznie zerowa – to duży obiekt, który zwierzę łatwo rozpoznaje i omija.

W rzeczywistości, gdy ludziom wydaje się, że nietoperz celowo leci w stronę twarzy lub włosów, zazwyczaj dzieje się coś innego: nocny lotnik ściga owady krążące wokół człowieka (np. komary lub muszki przy lampie) i może podlecieć bardzo blisko. Nagłe manewry małego ciemnego cienia obok głowy nas straszą – stąd bierze się mit, że „prawie wpadł we włosy”. W rzeczywistości jednak zwierzę śledziło swoją małą zdobycz i w ostatnim momencie zawsze unika zderzenia.

Dlaczego nietoperze wiszą głową w dół?

Jedną z najbardziej charakterystycznych cech nietoperzy jest ich pozycja spoczynku: wiszenie głową w dół. Prawie wszystkie nietoperze śpią i odpoczywają zwisając do góry nogami, często tworząc skupiska pod sklepieniami jaskiń lub dachami. Wygląda to dla nas dziwnie, więc naturalnie pojawiają się pytania. Jednak to nie dziwactwo, lecz ewolucyjna konieczność.

Po pierwsze, nietoperze muszą startować z wysokości. W przeciwieństwie do ptaków, które mogą wzbić się z ziemi machając skrzydłami, budowa ciała nietoperza nie pozwala mu łatwo wystartować z płaskiej powierzchni. Skrzydła nietoperzy to delikatne błony, które nie mogą natychmiast wytworzyć wystarczającego ciągu powietrza, a ich tylne łapy są zbyt słabe, aby stać lub chodzić. Dlatego przyzwyczajenie do wiszenia głową w dół umożliwia natychmiastowy start: wystarczy puścić się łapami, by spaść i od razu poszybować do przodu.

Po drugie, pozycja głową w dół pozwala nietoperzom zajmować bezpieczne kryjówki, niedostępne dla większości drapieżników. Zgódź się, że niewiele zwierząt potrafi dotrzeć do sklepienia jaskini lub cienkiej gałęzi na czubku drzewa. Wisząc wysoko pod sklepieniem, nietoperze są dobrze chronione przed większością wrogów.

Wreszcie, anatomia nietoperzy jest doskonale przystosowana do wiszenia. Gdyby człowiek lub inne zwierzę próbowało zawisnąć głową w dół, mięśnie szybko by zdrętwiały — długo by nie wytrzymał. Natomiast nietoperz może spać zupełnie bez wysiłku, trzymając się pazurkami występu. Sekret tkwi w szczególnej budowie nóg i ścięgien: gdy nietoperz składa skrzydła i się rozluźnia, pazury tylnych łap automatycznie się zaciskają i mocno chwytają podporę. Nie musi wkładać żadnego wysiłku, by wisieć — więzadła i ścięgna utrzymują pozycję. To coś w rodzaju „naturalnego karabinka”: zaczep się i wisz. Tak skuteczne, że nawet po śmierci ciało nietoperza przez pewien czas nadal zwisa z łapek, dopóki nie strąci go wiatr lub inny osobnik.

Jakie korzyści przynoszą nietoperze?

Na pierwszy rzut oka te stworzenia mogą wydawać się bezużytecznymi, a nawet nieprzyjemnymi sąsiadami człowieka. Jednak naukowcy i ekolodzy twierdzą coś przeciwnego: rola nietoperzy w przyrodzie i dla człowieka jest ogromna. Oto kilka przykładów.

• Kontrola szkodników. Największą korzyść nietoperze przynoszą rolnictwu i ekosystemom, zjadając ogromne ilości owadów-szkodników. Gatunki żywiące się owadami (a jest ich większość) każdej nocy zjadają setki, a nawet tysiące owadów na osobnika.
• Zapylenie roślin. Setki tropikalnych gatunków nietoperzy żywią się nektarem kwiatów, pyłkiem i owocami. Te skrzydlate „ogrodnicy” odgrywają ogromną rolę w zapylaniu roślin i rozsiewaniu nasion. Według biologów ponad 500 gatunków roślin na całym świecie jest zapylanych właśnie przez nietoperze. Wśród nich są także kluczowe dla człowieka uprawy: na przykład różne odmiany bananów, mango, gujawy, figi, nerkowce, awokado, a także słynna agawa — roślina, z której wytwarza się tequilę.
• Rozsiewanie nasion. Gatunki owocożerne przenoszą nasiona roślin na duże odległości, pomagając ekosystemom regenerować się i rozprzestrzeniać — szczególnie ważne jest to w tropikalnych dżunglach, gdzie udział nietoperzy w odnawianiu lasów jest bardzo wysoki.
• Wkład w naukę i medycynę. Nietoperze są przedmiotem intensywnych badań naukowych i nie bez powodu. Badając ich unikalny układ odpornościowy, biolodzy próbują zrozumieć, jak te zwierzęta znoszą obecność wirusów, niemal nie chorując (ponieważ wiadomo, że nietoperze są naturalnymi nosicielami niektórych wirusów, w tym koronawirusów i wirusa wścieklizny, lecz same rzadko na nie cierpią). Zdolność do echolokacji zainspirowała inżynierów do opracowania zaawansowanych sonarów i systemów nawigacyjnych — technologie wykorzystujące ultradźwięki rozwijały się w dużej mierze dzięki odkryciom speleobiologów. Jak już wspomniano, substancja ze śliny wampirów — drakulin — jest testowana jako potencjalny lek przeciw zakrzepom.

Ciekawe fakty o nietoperzach

1. W jednej z jaskiń w północnym Meksyku żyje jednocześnie 2 miliony młodych nietoperzy. Mimo ogromnego tłumu każda matka rozpoznaje swoje młode po zapachu i głosie.
2. W Teksasie (USA), w jaskini Bracken, żyje kolonia meksykańskich nietoperzy licząca do 20 milionów osobników. Według obliczeń naukowców kolonia ta codziennie zjada około 250 ton owadów. Latem nietoperze tylko w stanie Teksas niszczą dziesiątki tysięcy ton owadów, w tym wielu szkodników rolniczych. Dzięki temu rolnicy oszczędzają miliardy dolarów na pestycydach i chronią plony.
3. Na wyspie Curaçao na Morzu Karaibskim ludzie w połowie XX wieku niemal całkowicie wytępili nietoperze. Po tym botanicy odnotowali gwałtowny spadek plonów niektórych kaktusów: jeden gatunek dał o 90% mniej owoców, a inny całkowicie przestał owocować. Okazało się, że te kaktusy były zapylane wyłącznie przez nietoperze. Ich brak wpłynął nie tylko na same rośliny, ale także na całą ekosystem wyspy — owocami kaktusów w porze suchej żywią się ptaki i zwierzęta lądowe. Ten przypadek wyraźnie pokazał, jak silnie nietoperze są związane ze zdrowiem ekosystemów. Dziś na Curaçao podejmuje się działania na rzecz ochrony i przywracania nietoperzy, doceniając ich znaczenie.
4. Niektóre gatunki nietoperzy odbywają niesamowicie długie wędrówki. Na przykład australijski fałdnoskrzydły nietoperz może pokonać do 150 kilometrów w ciągu jednej nocy w poszukiwaniu pożywienia, mimo że jest niewielkich rozmiarów — mniej więcej wielkości pudełka zapałek.
5. Brazylijski fałdowargowiec (Tadarida brasiliensis) uważany jest za najszybszego ssaka w locie poziomym, osiągając prędkość ponad 160 km/h.
6. Nietoperze mają bardzo szybki metabolizm. Na przykład nietoperz długojęzyczny (Glossophaga soricina) potrafi trawić owoce i nektar w 20 minut, co pozwala mu utrzymać wysoki poziom energii potrzebny do aktywnego lotu.
7. Nietoperze zamieszkują niemal wszystkie zakątki Ziemi, z wyjątkiem niektórych odległych wysp i regionów polarnych. Istnieje ponad 1400 gatunków nietoperzy, co czyni je drugą co do liczebności grupą ssaków po gryzoniach.

Nietoperze to nie potwory z horrorów, lecz cenne i złożone stworzenia, bez których ekosystemy planety mogłyby stracić równowagę. Nie stanowią zagrożenia dla człowieka, a jednocześnie przynoszą ogromne korzyści.